Oekraïne is wakker en vogelvrij

Door Tonny van der Mee
Bron: Rotterdams Dagblad, zaterdag 11 december. Overgenomen met toestemming

’Het is kiezen tussen twee kwaden. Ik heb de luxe om af te wachten, zij niet’

Het is donderdag 25 november. De Oekraïnse hoofdstad Kiev staat onder hoogspanning. Het gonst van de geruchten: Rusland stuurt veiligheidstroepen! Een flinke Oekraïnse politiemacht marcheert die avond dreigend naar het Onafhankelijkheidsplein en stelt zich op voor het grote podium. ,,Nu gaat het gebeuren,’’ flitst het door het hoofd van Beja Kluiters. ,,Nu breekt de pleuris uit.’’
De pleuris breekt níet uit, maar er gebeurt wél iets moois. ,,Wij zullen niet ingrijpen!’’ roept een politiefunctionaris tegen de massa -ú aanhangers van oppositieleider Joesjtsjenko - op het plein. Een gigantisch gejuich. ’Maladtsy, maladtsy’ (’knap van jullie’) klinkt het. Een historisch moment in een land dat ontwaakt uit een diepe winterslaap. Oekraïne heeft weer een stem. Krachtig en kritisch. ,,Die volksmacht was ontroerend,’’ zegt Kluiters. ,,Oekraïne is opnieuw geboren.’’

De Vlaardingse voorzitter van de stichting Spoetnik en bestuurder van de Stichting Platform Samenwerking Nederland-Oekraïne was getuige van het oproer. Vanwege de gespannen situatie in Kiev moest ze haar reis naar Romny in de oostelijke regio Soemskaja Oblast - voorbereiding van een hulpactie voor een kindertehuis en psychiatrisch ziekenhuis - afblazen. In plaats daarvan parkeerde ze iedere avond haar Ford Galaxy op enkele tientallen meters van het Onafhankelijkheidsplein in Kiev.
Het schouwspel was indrukwekkend: vele duizenden Joesjtsjenko-aanhangers demonstreerden tegen de in hun ogen oneerlijk verlopen verkiezingen, dansend op muziek om de extreme kou te trotseren. Uitgedeelde laarzen, koffie en thee werden dankbaar in ontvangst genomen. De demonstranten werd op het hart gedrukt zich niet te laten provoceren door aanhangers van de zittende premier Janoekovitsj.
,,Mensen waren nerveus,’’ zegt Kluiters. ,,Voor de verkiezingen zag je alleen Janoekovitsj en Poetin op de televisie. De avond van de verkiezingen sprak president Koetsjma nog op dreigende toon, zo van: stem op Janoekovitsj. In het oosten van Oekraïne accepteren ze dat nog, maar in andere delen niet meer.’’

Revolutie?

Bij het bureau waar stemmen werden geteld, werden aanhangers van beide politieke kemphanen strikt gescheiden door een rij kiepauto’s. Het land leek zo verscheurd, dat werd gevreesd voor een burgeroorlog. ,,Het is een revolutie!’’ riep de vader van Viktoria, een Oekraïense uit Rotterdam, door de telefoon. Een revolutie? Viktoria: ,,Dat was even schrikken. Het land verdeeld in twee kampen: oost en west. Een raar gevoel, want voor mij is Oekraïne altijd één land geweest.’’
Maar toch, het onderscheid tussen oost en west is er al jaren. In het geïndustrialiseerde oosten vind je de grote bedrijven en mijnen; daar is de bevolking Janoekovitsj gunstig gezind (lees: pro-Russisch). In het agrarische en arme westen van Oekraïne zitten de aanhangers van de pro-Westerse oppositieleider Joesjtsjenko. ,,Het westen van Oekraïne is meer nationalistisch,’’ vertelt Viktoria, die afkomstig is uit Konotop, een stadje op ruim tweehonderd kilometer ten oosten van Kiev. ,,Ik ben opgevoed met de Russische taal. Als ik op vakantie was in het westen wilden ze dat je Oekraïens sprak. Als je in de trein Russisch sprak of in het Russisch vragen stelde, kreeg je gewoon geen antwoord.’’

Marina Snoek-Gorelik, een Russische en Oekraïense tolk/vertaler uit Krimpen aan den IJssel, gelooft niet in een strikte tweedeling. ,,Verschillen zijn er altijd geweest en ze zullen zo blijven. Het is een gevolg van de politiek van de toenmalige Sovjet-Unie.’’
Het stoort haar wel dat de bevolking in het oosten de Oekraïense taal wordt opgedrongen. ,,Dat is barbaars en onbeschoft,’’ zegt ze. ,,De Russische cultuur, waarmee we zijn opgegroeid, wordt doorgestreept. Dat is geen goede zaak. Waarom kan België drie talen hebben en moet Oekraïne er één hebben? De westerse lobby in de regering baseert een idee van zelfstandigheid op etnische en culturele eenheid. We zijn grootgebracht met de Russische cultuur. Wat houden we daarvan over? De Russische taal en en literatuur bestaan nu zo goed als niet meer in het middelbare onderwijsprogramma.’’

De onafhankelijkheid in 1991, na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, is heeft Oekraïne weinig goed gedaan. In de grote steden is nog vooruitgang. Kiev bijvoorbeeld is een soort lunapark met grote winkelcentra waar alles te koop is. Buiten de stad begint de armoede van het platteland. Vervallen huizen, verpaupering en lege fabrieksgebouwen als stille getuigen van de hoge werkloosheid. Jongeren hebben geen werk meer. Ouders trekken naar de stad, in de hoop daar werk te vinden. Ze laten hun kinderen achter bij opa en oma op het platteland.

De stichting Spoetnik van Beja Kluiters stuurt al elf jaar hulpgoederen naar Oekraïne. Dit jaar zijn al 22 vrachtauto’s met voedsel, kleding, bureau’s en meubelen - geschonken door bedrijven, scholen en particulieren - vanuit Vlaardingen vertrokken. Het wachten is op groen licht voor nog twee wagens. De Ford Galaxy voor haar huis is alweer vol dozen en vuilniszakken.
Binnen wordt duidelijk hoe groot haar liefde voor Oekraïne, sinds 1989 ingegeven door een bezoek aan haar Oekraïense schoonfamilie, is. Het huis is behangen met iconen, schilderijen en souvenirs uit het Oost-Europese land. De e-mails met het laatste nieuws stromen binnen, de telefoon rinkelt herhaaldelijk. Maar het verlossende telefoontje van Buitenlandse Zaken met het bericht dat ze als waarnemer naar de nieuwe verkiezingen in Oekraïne mag, laat op zich wachten. ,,Ik wil er sowieso met kerst naar toe,’’ zucht Kluiters. ,,Ik ben erg geraakt door de hartelijkheid en warmte die ze uitstralen. Als je hun vertrouwen hebt gewonnen, voel je de liefde van de mensen.’’
Toch weigeren sommige kindertehuizen haar hulp, omdat ze anders gekort worden op hun overheidssubsidie. Kluiters: ,,Ze hebben het geld hard nodig en zeggen: we komen hier wel aan spullen. Ik ken een man van 78 die zeventien euro per maand pensioen krijgt. Hij verdient nog vijf euro per maand bij als portier. Ik heb aangeboden hem elke maand vijf euro te geven zodat hij niet hoeft te werken, maar dat wil hij niet. Die baan geeft hem namelijk ook sociale contacten.’’

Marina Snoek-Gorelik komt uit Loegansk, in het mijnbouwgebied Donbass. ,,De mijnen zijn al lang niet meer rendabel. Het is goedkoper om steenkool uit het buitenland te halen dan zelf te winnen. Ze worden kunstmatig in leven gehouden en zijn erg onveilig. Het kost honderden levens per jaar. Maar als ze de mijnen sluiten, verliezen veel mensen hun werk. Ze hebben geen andere mogelijkheid, want het is hun enige bron van inkomsten. Mensen graven zelf mijnen en proberen met primitieve middelen zelf kolen te graven. Ze zijn heel wanhopig.’’

De huidige maatschappelijke onvrede komt vooral naar boven in de kritische jonge onderlaag van de bevolking. In augustus liepen boze studenten uit Soemy, de hoofdstad van Soemskaja Oblast, een protestmars van 350 kilometer naar Kiev. Omdat een aantal universiteiten zou worden samengevoegd, dreigden ze hun studie niet te kunnen afronden. Bij de verkiezingen stemde 85 procent van de bevolking in Soemy op Joesjtsjenko. Hiermee gaven ze tegelijk een krachtig protest af tegen de pro-Russische burgemeester en zijn ambtelijke apparaat die door de regering in Kiev vanuit Donetsk Oblast daar zijn neergeplant. Sinds de onrust is de burgemeester spoorloos. Beja Kluiters: ,,De mensen pikken het niet meer in het verdomhoekje te worden geplaatst.’’

Als er al sprake is van een onderscheid tussen oost en west, dan is er misschien nog meer sprake van een generatiekloof. Jongeren krijgen via hun kanalen andere informatie binnen over het westen dan de ouderen ooit op school hebben geleerd. ,,Ze worden niet dom gehouden,’’ zegt Kluiters. ,,Ouderen denken terug aan de tijd van het communisme. Toen was er in ieder geval brood op de plank en kregen ze medicijnen als ze ziek waren.’’
Tussen die eerste en derde generatie zit een haast zwijgende, cynische en wantrouwende generatie. ,,Het is een goed teken dat het volk is wakker geworden,’’ zegt Marina Snoek-Gorelik. ,,Maar ik verwacht dat het pas op langere termijn effect heeft. Het is al jaren een hopeloze toestand.’’

Wat gaat er straks gebeuren als het Oekraïense volk voor de derde keer in een paar maanden tijd naar de stembus moet? De nationalist Joesjtsjenko wordt in de westerse media neergezet als de redder van het volk, Janoekovitsj als de corrupte boeman. Maar net zo min als Janoekovitsj zich als premier heeft bewezen, heeft ook Joesjstjenko niet laten zien dat hij Oekraïne uit het slop kan halen. Bovendien bevinden zich ook in kringen van Joesjtsjenko dubieuze figuren met een corrupte reputatie.
,,Het is kiezen tussen twee kwaden,’’ mijmert Snoek-Gorelik. ,,Ik heb hier de luxe om af te wachten, zij niet. Het is heel pijnlijk voor de generatie die veel verloren heeft en er niets meer voor terug krijgt. De jonge generatie is in staat om voor een beter leven te vechten.’’
Beja Kluiters: ,,De mensen willen dat hun kinderen het beter krijgen, niet eens zozeer zijzelf. Jarenlang hebben ze hun mond gehouden.’’ Ze verwacht dat het tot aan de verkiezingen nog erg onrustig zal blijven. ,,Er is geen regering, het is een vogelvrij land. Er is nu een angstige sfeer. Familie van Joesjtsjenko zit ondergedoken.’’

Moedeloos

De oranje strikjes - het symbool van de revolutie in Kiev - op haar auto en de website van Spoetnik doen vermoeden dat ze partij kiest. Kluiters ontkent stellig: ,,Ik ben niet voor Joesjtsjenko. Ik ben voor eerlijkheid, openheid en democratie, en tegen corruptie. Ik wil dat de mensen daar de vrijheid krijgen om zelf te kiezen. Geen van beiden hebben ze het waar kunnen maken. Nee, Joesjtsjenko is ook niet goed geweest. De mensen moeten kiezen: wie van de twee is de minst slechte. Op dit moment is dat denk ik Joesjtsjenko.’’

Viktoria uit Rotterdam hoort door de telefoon de moedeloze toon van haar familie in Konotop. ,,Ze hebben geen vertrouwen meer in de democratie. Iedereen wil graag verandering in het land, maar ja, wat is beter? Oudere mensen die hun hele leven met Rusland zijn opgegroeid willen terug naar het communisme en socialisme. Of dat beter zal zijn, weten ze niet, maar ze weten wel dat het in Rusland beter is dan in Oekraïne, en dat mensen daar meer geld verdienen. Mijn moeder is gepensioneerd. Zij wilde werken, maar het mocht niet. Mijn vader had altijd vast werk, maar krijgt nu alleen jaarcontracten.’’
,,Ik hoop dat het beter wordt. Of dat nu is als Oekraïne meer naar Rusland wordt getrokken of naar het westen, dat maakt mij niet uit. Nu hebben de mensen geen geld, geen werk en geen sociale mogelijkheden. Het belangrijkste vind ik dat er een stabiele situatie komt, waarin de mensen meer zekerheid in hun leven krijgen.’’

(Om reden van privacy is de naam van Viktoria gefingeerd)

Sparta Kinderdorp in Donetsk?

Als het aan Sparta-supporter Nico de Borst ligt, krijgt Oekraïne in navolging van Roemenië een heus Sparta Rotterdam Kinderdorp. De Capellenaar, tevens voorzitter van Stichting Breath, vertrekt op 20 december voor een paar dagen naar Donetsk, in het oosten van Oekraïne. Daar bezoekt hij samen met Sparta-speler Jevgeni Levtsjenko een aantal kindertehuizen. ,,We gaan kijken hoe de situatie daar is, zodat we misschien eenzelfde project als in Roemenië kunnen opzetten.’’

De Borst heeft met zijn stichting al drie kindertehuizen in het Roemeense Techirghiol. Het Sparta Rotterdam Kinderdorp biedt onderdak aan gehandicapte weeskinderen in de leeftijd van 6 tot en met 13 jaar. Komende zomer wordt in het dorp een nieuw medisch centrum geopend. ,,Stichting Breath is er niet alleen voor Roemeense kinderen,’’ zegt De Borst. ,,We zijn er voor alle kinderen die het moeilijk hebben. Bovendien hebben we ervaring met bouwen in het Oostblok. Dat vereist een specifieke aanpak. Je moet de de corruptie zien te omzeilen.’’

De Borst denkt aan een zelfde constructie als in Roemenië, waar een Roemeense tak van de Stichting Breath is opgezet met betrouwbare medewerkers. In Donetsk zou de familie van Levtsjenko, die de contacten met Oekraïense kindertehuizen heeft geregeld, een goed vertrekpunt kunnen zijn. De Borst: ,,Onze eerste zorg is om er een vertrouwd contact op te bouwen. Ik zit erover te denken om er een aantal communicatiemiddelen achter te laten, zodat ze kunnen faxen en mailen.’’

Levtsjenko zocht contact met De Borst, omdat de speler hoorde van diens inzamelinsacties voor Roemenië. De Sparta-speler was erg onder de indruk geraakt van de verhalen van zijn vriendin, actrice Victoria Koblenko, die met Carolien Tensen naar de Krim was gereisd. ,,Levtsjenko beleeft de situatie in Oekraïne heel intens,’’ vertelt De Borst. ,,Hij kwam met schokkende voorbeelden van hoe verwaarloosd het daar is. Ik hoop dat we iets kunnen betekenen.’’